KARAR VERMEDE ÖN YARGILARIMIZIN ETKİSİ NEDİR?

KARAR VERME

Karar verme veya muhakeme gerektiğinde, bireyler sezgisel yöntemlere güvenme eğilimindedir. Sezgisel yöntemler, bireylerin hızlı bir şekilde bir sonuca varmak için günlük olarak kullandıkları genel bilişsel kısa yollardır (Tversky & Kahneman, 1973). Sezgisel yöntemler güvenilirdir ancak kişiler yanılabilirler; kişinin tepkisini belirli durumlara yönlendirmek için geniş karar verme kısa yollarını kullanırken, bazı hatalar kaçınılmazdır ve bilişsel ön yargılar adı verilen uzun vadeli sorunları hızlandırabilir. Ön yargılar, karar vermenin etkinliğini hızlandırmak ve geliştirmek için tasarlanmış bilinçsiz ve otomatik süreçlerdir. Bilişsel ön yargı olarak da bilinen bilinçsiz ön yargı, bir bireyin kendi görüşlerinden ve bunlardan kaynaklanan davranışlardan habersiz olduğu, istenmeyen ön yargıların bir koleksiyonunu ifade eder (Lang, 2019).

Bilinçsiz ön yargılar, çok az zihinsel çaba gerektirdiklerinden ve hızlı kararlar vermenize olanak sağladıklarından yararlı olabilir, ancak bilinçsiz ön yargılar, bir kişiyi yanlış kararlara götüren olumsuz ön yargı şeklinde de gelebilir. Örneğin, insanlar genellikle yeni öğrenmeyi, halihazırda sahip olunan görüş ve tutumların doğrulanması olarak kabul eder ve buna doğrulama yanlılığı denir (Wason, 1960). Doğrulama yanlılığı internette, özellikle sosyal medyada oldukça yaygındır. İnsanlar, inançlarımızı doğrulayan internet medyası makalelerini okurken, onların duygu ve düşünceleri ile çelişenleri görmezden gelme eğilimindedir. Aynı şekilde, önceki olayları gerçekte olduğundan daha öngörülebilir olarak yorumlama eğilimi, geri görüş ön yargısı olarak adlandırılmaktadır (Roese & Vohs, 2012). "Her şeyi başından beri biliyordum fenomeni", sonradan geri görüş ön yargısının başka bir adıdır. İnsanların bir olayın sonucunu gerçekleştikten sonra bildiklerine inanma eğilimini ifade eder (Pezzo, 2011). Örneğin, bir kişi bir futbol maçı izledikten sonra, kazanan tarafın galip geleceğini önceden bildiğini iddia edebilir.

Daha önce de belirtildiği gibi pek çok bilişsel ön yargının insanlar üzerinde karar verme sürecindeki etkileri kaçınılmazdır. Örneğin ‘demirleme etkisi’ bir ürün satın alma söz konusu olduğunda genellikle karar vermeyi etkiler. Mesela, bir araba satıcısı pazarlıklara 10.000$'dan başlarsa, gerçek değerinin 8.000$'a yakın olduğunu bilseniz bile sonunda maliyeti 8.500$'a düşürdüklerinde muhtemelen iyi bir anlaşma yaptığınızı hissettirebilir. Veya başka bir örnekte, onaylama yanlılığına göre, diyelim ki telefonla birini arıyorsunuz ve açmıyor. Bu durum bir saat boyunca sürüyor ve kendisine ulaşamıyorsunuz. İçinize kuşku geliyor, ya bir şey olduysa diye felaket senaryoları düşünmeye başlıyorsunuz. Bu düşünceye kendinizi kaptırdığınız anda bundan sonra olay ile alakalı her şey sizi bu düşünceyi desteklemeye iter. ‘Halo etkisine’ göre de fiziksel özellikleri çekici gelen bir insanın karakterinin de güzel olacağını düşünmeye eğilimliyizdir. Bu yanlılık da o kişiyle ilgili alacağımız kararları biz fark etmeden etkileyebilir.

 

Bilişsel ön yargıların üstesinden gelmek için 5 ipucu

1.       Farkında olun. Bu ön yargıların üstesinden gelmenin ilk ipucu, onların var olduğunu kabul etmektir.

2.       Sizi neyin rahatsız ettiğini belirleyin. Sizi yanlış yönlendiren insanlar veya durumlar var mı? Kendinize bu şekilde yanıt vermenize neden olan şeyi ve bakış açınızı etkileyen bir ön yargıya sahip olup olmadığınızı sorun.

3.       Kararınızı etkileyebilecek mevcut faktörleri göz önünde bulundurun. Mevcut durumda, inançlarınıza aşırı güvenmenize neden olabilecek herhangi bir şey var mı?

4.       Meraklı olun. Meraklı olmak, bilişsel ön yargılardan kaçınmamıza yardımcı olabilir. Merak, soru sormak için yeterince uzun süre duraklamamıza yardımcı olabilir. Haklı olduğumuzu varsaymamızı engeller.

5.       Tersini kabul edin. Bir konuyu iki taraftan da anlamaya çalışmak sizi daha güçlü bir eleştirel düşünür yapabilir ve dünyayı daha fazla empatiyle görmenize yardımcı olabilir. zorlanırsanız bunları yapmakta online psikolog hemen yanınızda

 

 

KAYNAKÇA

Lang, R. (2019). What is the difference between conscious and unconscious bias?: Faqs. Retrieved from https://engageinlearning.com/faq/compliance/unconscious-bias/what-is-the-difference-between-conscious-and-unconscious-bias/

Pezzo M. Hindsight bias: A primer for motivational researchers. Social and Personality Psychology Compass. 2011;5(9):665-678. doi:10.1111/j.1751-9004.2011.00381.x

Roese, N. J., & Vohs, K. D. (2012). Hindsight bias. Perspectives on Psychological Science, 7(5), 411-426.

Tversky, A., & Kahneman, D. (1973). Availability: A heuristic for judging frequency and probability. Cognitive psychology, 5(2), 207-232.

Wason, Peter C. (1960), "On the failure to eliminate hypotheses in a conceptual task". Quarterly Journal of Experimental Psychology, 12(3): 129–40.

 

                                                                                                                                                                                              Psikolog Sevde DAYI